Chełm, miasto położone we wschodniej części województwa lubelskiego, na skraju Pagórów Chełmskich. Należy do najstarszych osad współczesnej Lubelszczyzny. Chełm jest ważnym węzłem komunikacyjnym, bowiem przebiega tu najkrótsza trasa łącząca Europę Zachodnią z Ukrainą: Paryż – Berlin – Warszawa – Chełm – Kijów.

Charakterystyczne dla tego terenu wzgórza kredowe, są nie tylko malowniczą rzeźbą krajobrazu, ale też ważnym surowcem dla miasta już od okresu średniowiecza. O znaczeniu kredy dla Chełma można dowiedzieć się odwiedzając chełmskie podziemia kredowe, usytuowane pod miejską starówką. Zabytkowe kopalnie kredy to jedyny tego typu obiekt w skali kraju i Europy. Miejscem wyjątkowym w Chełmie jest również Góra Katedralna, będąca centralnym punktem miasta. Widoczna z odległości wielu kilometrów i każdej dojazdowej drogi do miasta: od wschodu, zachodu, północy i południa. Panorama miasta objęta jest ochroną konserwatora, dlatego też nie buduje się w nim wieżowców i wysokich obiektów. Od wieków zachwyca swoim malowniczym położeniem i zabytkami. Nazwa miasta wywodzi się od prasłowiańskiego określenia wzgórza, w kronikach ruskich pisana jako Chołm. „…na Ziemi Chełmskiej krzyżowały się wpływy kultury i sztuki Wschodu i Zachodu, Bizancjum i Europy Zachodniej, splatały się wątki z dziejów różnych narodów zamieszkujących te tereny – Polaków, Rusinów, Niemców, Ormian, Żydów. Miasto Chełm wyrosło na pograniczu dwu odłamów słowiańszczyzny podlegających w przeszłości różnorodnym orientacjom kulturowym, społecznym i politycznym” 1). Położenie miasta na styku kultur Wschodu i Zachodu sprawia, że na przestrzeni stuleci ma ono niezwykle burzliwą historię, co miało ogromny wpływ na zabytkową architekturę Chełma.

Na Górze Katedralnej, zwanej również Górą Chełmską, znajduje się grodzisko Wysoka Górka, ponadto Bazylika pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny z Sanktuarium Matki Bożej Chełmskiej, jak również pałac biskupów unickich pochodzący z początku XVIII w. oraz Klasztor Bazylianów i Brama Uściługska. Poniżej Góry w okolicach rynku znajduje się Kościół parafialny pw. Rozesłania św. Apostołów, utrzymany w stylu późnego baroku. Nieopodal mieści się Kościół pw. Andrzeja Apostoła z Sanktuarium św. Antoniego i klasztor oo. reformatów. Wśród zabytków sakralnych należy wymienić Kaplicę pw. św. Mikołaja i Seminarium Duchowne Unickie w Chełmie, Cerkiew parafialną prawosławną pw. św. Jana Teologa. Nieopodal znajduje się dawna synagoga mała z bogato zdobioną elewacją z elementami secesji. Wśród obiektów świeckich trzeba zwrócić uwagę na Pałac Kretzschmarów wybudowany na przełomie XIX i XX w. – obecnie miejscowy Pałac Ślubów, magistrat z okresu międzywojennego wraz z pierwotnie zaplanowanym skrzydłem dla Teatru Miejskiego. Uwagę zwraca budynek dawnej Technicznej Szkoły Dróg Żelaznych, powstały w 1878 r., posiadający już w owym czasie oświetlenie elektryczne. Obecnie mieści się w nim Rektorat Państwowej Akademii Nauk Stosowanych w Chełmie. Wyjątkowe w założeniu architektonicznym jest obecne Osiedle Dyrekcja, planowane jako miasto-ogród, kształtem przypominające orła. Jego budowę rozpoczęto w 1928 roku, centralnym miejscem jest gmach – biurowiec w którym miała mieścić się Dyrekcja PKP. Pełną realizację budowy Nowego Miasta przerwała min. II wojna światowa.

Miasto posiada wiele urokliwych miejsc, sprzyjają temu strome uliczki, które snują się w dół od Góry Katedralnej. Natomiast na obrzeżach miasta znajdują się ruiny wieży obronnej w Bieławinie z XIII w., archeolodzy włączają ją do zespołu średniowiecznych obiektów kamiennych wraz z wieżą w Stołpiu i zespołem rezydencjonalno – sakralnym z okresu Księcia Daniela Romanowicza.

Ważnym miejscem w tragicznej historii Chełma jest jeden z największych niemieckich obozów zagłady Stalag 319 z okresu II wojny światowej. Przebywali w nim głównie jeńcy radzieccy, około 200 tys., około 90 tys. z pośród nich pozostało w chełmskiej ziemi na zawsze. Kolejną tragiczną kartą w historii Chełma jest dokonana przez Niemców, zagłada ludności żydowskiej w okresie II wojny światowej. Osoby pochodzenia żydowskiego w różnych okresach stanowiły od 50 do 75 proc. mieszkańców miasta. W chwili wybuchu II wojny światowej mieszkało w Chełmie 17 tys. Żydów. Utworzone w mieście przez Niemców getto, było również obozem przejściowym dla tysięcy Żydów, przywożonych z całej Europy do obozu zagłady w Sobiborze.

Chełm jest niezwykle ciekawym miejscem, do ciągłych badań dla historyków i archeologów. Międzynarodowe zespoły naukowców, głównie z Polski i Ukrainy od wielu lat, każdego roku zadziwiają efektami swoich prac archeologicznych. Badają najstarszą i najwyżej położoną część miasta tzw. Górę Katedralną wraz z Wysoką Górką na której znajdował się zespół rezydencjonalno – sakralny z XIII w., wybudowany przez Księcia Daniela Romanowicza. Niezwykłe tajemnice z historii Chełma i tej części Europy odsłaniają również naukowcy z Polski i Ukrainy, badając krypty i przestrzenie znajdujące się pod posadzką bazyliki Narodzenia NMP. Zespoły naukowców poszerzają wiedzę o mieście pogranicza od wczesnego średniowiecza do czasów nowożytnych. Przybliżają dzieje Polaków i Ukraińców, ukazując jasne i ciemne karty wspólnej, często trudnej historii.

Jednak zapewne więcej nas łączy niż dzieli. Ukraińcy przyjeżdżając do Chełma, gromadzą się przy tablicy pamiątkowej poświęconej pierwszemu prezydentowi niepodległej Ukrainy – Mychajło Hruszewskiemu, urodzonemu w tym mieście. Na zabytkowym cmentarzu prawosławnym odwiedzają nagrobek Pyłypa Pyłypczuka, premiera Rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej na emigracji. Chełmianie natomiast chętnie odwiedzają rodzinne miejscowości za Bugiem, swój ukochany Lwów i wszystkie magiczne, otoczone historią i legendą wyjątkowe dla Polaków miejsca za wschodnią granicą Polski.

Mówimy, że „historia jest nauczycielką narodu”. Uczmy się jej, wyciągajmy wnioski z przeszłości. Mówmy i dyskutujmy o trudnych wydarzenia z historii Polaków i Ukraińców. Wyciągając z tych dyskusji i sporów odpowiednie wnioski, budujmy mosty porozumienia oraz wzajemnego szacunku, z ufnością patrząc we wspólną, dobrą przyszłość dla Polski i Polaków oraz dla Ukrainy i Ukraińców.

1) K. Mart, Wstęp, w: Od Cerkwi Katedralnej Króla Daniela Romanowicza do Bazyliki pw. Narodzenia NMP w Chełmie, red. A. Buko, St. Gołub, Chełm 2018, s.10.